Η νέα ενεργειακή πολιτική της Ιταλίας

Το 2022-2023 η Ιταλική Δημοκρατία, όπως και πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αντιμετώπισε το οξύ πρόβλημα της διαφοροποίησης του ενεργειακού εφοδιασμού. Ο χειμώνας 2022–2023 ήταν εξαιρετικά ήπιος στην Ευρώπη, γεγονός που συνέβαλε στην αποφυγή επιδείνωσης της ενεργειακής κρίσης, αλλά η κατάσταση εξακολουθεί να είναι αρκετά σοβαρή. Κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του Μάριο Ντράγκι στην Ιταλία, ξεκίνησε ένα σχέδιο διαφοροποίησης του ενεργειακού εφοδιασμού με στόχο τη σταδιακή κατάργηση του ρωσικού φυσικού αερίου, το οποίο αντικαθίσταται κυρίως από φυσικό αέριο LNG, Αλγερίας, Αζερμπαϊτζάν και Βόρειας Ευρώπης. Η κυβέρνηση της Giorgia Meloni συνεχίζει να ακολουθεί αυτό το σχέδιο, με διακηρυγμένο στόχο την πλήρη εξάλειψη της εξάρτησης από το ρωσικό αέριο μέχρι τον χειμώνα 2024-2025.

Το 2022, η ζήτηση πρωτογενούς ενέργειας στην Ιταλία μειώθηκε κατά 4,5%, φτάνοντας τους 149.175 χιλιάδες τόνους ισοδύναμου πετρελαίου, έναντι της ζήτησης 156.179 χιλιάδων τόνων του προηγούμενου έτους. Η τελική κατανάλωση ενέργειας στη χώρα μειώθηκε συνολικά κατά 3,7% σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος η οποία παρεχόταν κυρίως από πετρέλαιο και προϊόντα πετρελαίου (36,8%), φυσικό αέριο (27,2%) και ηλεκτρική ενέργεια (22,7%). Το μερίδιο των καθαρών εισαγωγών σε σύγκριση με τον ακαθάριστο ενεργειακό εφοδιασμό αυξήθηκε από 73,5% το 2021 σε 79,7% το 2022, επιβεβαιώνοντας την εξάρτηση της Ιταλίας από ξένες πηγές εφοδιασμού. Έτσι, σημειώθηκε αύξηση στις εισαγωγές πετρελαίου και προϊόντων πετρελαίου. Στον τομέα της εθνικής παραγωγής σημειώθηκε μείωση της υδροηλεκτρικής ενέργειας και της παραγωγής πετρελαίου και προϊόντων πετρελαίου. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έχουν βρει ευρεία εφαρμογή σε όλους τους κλάδους (ηλεκτρισμός, θερμότητα, μεταφορές). Το μερίδιο της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας που καλύπτεται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας εκτιμάται ότι είναι περίπου 19%.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Η κατανάλωση ενέργειας από τα ιταλικά νοικοκυριά το 2022 μειώθηκε κατά 2,7%, αλλά το κόστος αυξήθηκε κατά 49,9%. Αυτή η τεράστια ανάπτυξη μετριάστηκε από ρυθμιστικές αλλαγές, συμπεριλαμβανομένων έκτακτων μέτρων: καταργήθηκαν τα τέλη συστήματος για τον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας και του φυσικού αερίου, μειώθηκαν οι φόροι (ιδίως οι συντελεστές ΦΠΑ στο φυσικό αέριο και οι ειδικοί φόροι κατανάλωσης στα καύσιμα) και αυξήθηκαν τα κοινωνικά οφέλη. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την ανάλυση του φαινομένου της εθνικής ενεργειακής φτώχειας και την ανάπτυξη κατάλληλης πολιτικής, δημιουργήθηκε ειδική δομή στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενεργειακής Ασφάλειας της Ιταλίας – το Εθνικό Παρατηρητήριο Ενεργειακής Φτώχειας.

Βασική συνιστώσα της ενεργειακής πολιτικής της Ιταλίας, φυσικά, παραμένει ο τομέας του φυσικού αερίου. Οι εγκαταστάσεις αποθήκευσης φυσικού αερίου στην Ιταλία μπορούν να συσσωρεύσουν έως και 16,5 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, εκ των οποίων τα 4,5 δισεκατομμύρια είναι στρατηγικό απόθεμα, το οποίο είναι αρκετό για να καλύψει το 25% των εθνικών αναγκών. Η ίδια η παραγωγή φυσικού αερίου στην Ιταλία καλύπτει μόνο το 4% των εθνικών αναγκών. Σε σύγκριση με το 2022, η εγχώρια παραγωγή το 2023 μειώθηκε κατά 6,5%.

Οι τιμές του φυσικού αερίου στην Ιταλία μειώθηκαν το 2023, αλλά εξακολουθούν να είναι πολύ πάνω από τα προ του 2022 επίπεδα. Η κατανάλωση ενέργειας στο σύνολο της χώρας έχει μειωθεί σημαντικά, αλλά αντικειμενικοί παράγοντες, όπως, για παράδειγμα, η πρωτοφανής ζέστη του καλοκαιριού του 2023, έχουν παρέμβει στη διατήρηση του καθεστώτος λιτότητας.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Το 2023, το αέριο παρέχεται στην Ιταλία μέσω ενός δικτύου σημείων ελέγχου και οι μονάδες επαναεριοποίησης χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία του LNG σε αέρια κατάσταση:

• Tarvisio (Friuli Venezia Giulia): Ρωσικό και βορειοευρωπαϊκό φυσικό αέριο, Trans Austria Αγωγός φυσικού αερίου με χωρητικότητα έως 45 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως.
• Passo Gris (Piemonte): φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Βόρειας Θάλασσας, αγωγός Transitgas, μέγιστη χωρητικότητα – 35 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ετησίως.
• Mazara del Vallo (Σικελία): αέριο από την Αλγερία μέσω του αγωγού Transmed, δυναμικότητας άνω των 30 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως.
• Gela (Σικελία): φυσικό αέριο από τη Λιβύη μέσω του αγωγού Greenstream, χωρητικότητας 8 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως.
• Melendugno (Puglia): φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν για την Ιταλία και τη Βόρεια Ευρώπη, αγωγός Trans Adriatic Pipeline, χωρητικότητα – 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως, υπάρχουν σχέδια για αύξηση.
• Panigalla (Liguria): ο τερματικός σταθμός είναι η πρώτη μονάδα επαναεριοποίησης στην Ιταλία, με δυναμικότητα 3,5 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως.
• Λιβόρνο: πλωτός τερματικός σταθμός επαναεριοποίησης Olt, χωρητικότητας 3,7 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως.
• Πόρτο Βίρο (Βένετο): πλωτός τερματικός σταθμός επαναεριοποίησης που παρέχει προμήθειες από το Κατάρ, την Αίγυπτο, το Τρινιντάντ και Τομπάγκο, την Ισημερινή Γουινέα και τη Νορβηγία, με δυναμικότητα 4 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως.

Το 2022-2023 οι εισαγωγές ιταλικού φυσικού αερίου έχουν αλλάξει σημαντικά: η Ρωσία έπαψε να είναι ο ηγέτης στην αγορά της χώρας. Η Αλγερία διαδραματίζει πλέον βασικό ρόλο: διμερείς συμφωνίες συνήφθησαν πρώτα από τον Μάριο Ντράγκι και στη συνέχεια από την Τζόρτζια Μελόνι.

Αξιοσημείωτο είναι ότι η πρώτη κρατική επίσκεψη της Giorgia Meloni το 2023 έγινε στην Αλγερία. Ταυτόχρονα, η Αλγερία αντικατέστησε τη Ρωσία ως κύριος προμηθευτής φυσικού αερίου στην Ιταλία το 2022. Το 2023 το μερίδιό της αυξήθηκε στο 36%, ενώ το μερίδιο των ρωσικών προμηθειών μειώθηκε από 38,2% το 2021 σε 15%. Η χώρα εργάζεται για να αυξήσει τις εισαγωγές φυσικού αερίου από την Αγκόλα, την Κύπρο, το Κονγκό, την Αίγυπτο, την Ινδονησία, τη Λιβύη, τη Μοζαμβίκη, τη Νιγηρία, το Κατάρ και τη Δημοκρατία του Κονγκό.

Το Κονγκό διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ιταλική αγορά φυσικού αερίου: από το 2023, χάρη στην ανάπτυξη του έργου LNG, υπάρχουν σχέδια για αγορά άνω των 4,5 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως. Η Ιταλία σχεδιάζει να λαμβάνει 3 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως από την Αίγυπτο. Σε εξέλιξη βρίσκονται διαπραγματεύσεις με το Κατάρ για να αυξήσει το μερίδιό του στις προμήθειες LNG. Το μερίδιο της Λιβύης στην ιταλική αγορά ενέργειας μειώνεται σχεδόν κάθε χρόνο από το 2015. Ταυτόχρονα, κατά την επίσκεψη της Giorgia Meloni στη χώρα, συνήφθη νέα συμφωνία μεταξύ της Eni και της Libyan National Oil Corporation για επενδύσεις στην ανάπτυξη δύο κοιτασμάτων στα ανοικτά των ακτών της Λιβύης, τα οποία, σύμφωνα με τις προβλέψεις, θα καλύπτουν τις απαιτήσεις της εγχώριας λιβυκής ζήτησης, καθώς και θα παρέχουν εξαγωγές προς την Ιταλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το Αζερμπαϊτζάν έχει γίνει ένας άλλος σημαντικός προμηθευτής φυσικού αερίου στην Ιταλία: οι εισαγωγές από τη χώρα αυτή έχουν φτάσει το 14% και υπάρχουν σχέδια για αύξηση της χωρητικότητας του αγωγού φυσικού αερίου Trans-Adriatic. Το Αζερμπαϊτζάν είναι η τρίτη χώρα, μετά την Αλγερία και τη Λιβύη, στην οποία η Ιταλία επιχειρεί να αυξήσει την παροχή φυσικού αερίου και να αντικαταστήσει τις προμήθειες από τη Ρωσία.

Το LNG διαδραματίζει προφανώς έναν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στις ιταλικές προμήθειες, για τις οποίες η χώρα αναμένεται να ανοίξει πρόσθετες εγκαταστάσεις επαναεριοποίησης. Οι προμήθειες LNG στην Ιταλία έχουν πράγματι διπλασιαστεί τα τελευταία δύο χρόνια: το 2022, το μερίδιό της ήταν 20,7%. στις αρχές του 2023 ήταν περίπου 23% και συνεχίζει να αυξάνεται.

Οι συμφωνίες με την Αλγερία και τη Λιβύη, καθώς και η αυξημένη συνεργασία με άλλες χώρες- προμηθευτές αποτελούν συστατικά στοιχεία του «Σχεδίου Ματέι» της δεξιάς κυβέρνησης. Θεμελιώδης ρόλος στην εφαρμογή του ανατίθεται στην εταιρεία Eni, η οποία είναι πάντα παρούσα στην αφρικανική ήπειρο για περισσότερο από μισό αιώνα. Με την αύξηση της χωρητικότητας του διαδριατικού αγωγού, το Αζερμπαϊτζάν θα γίνει επίσης σημαντικό στοιχείο του σχεδίου Mattei. Η πλήρης μείωση της εξάρτησης από τις ρωσικές προμήθειες είναι ένα από τα βασικά σημεία του Σχεδίου. Ωστόσο, η αύξηση της σημασίας της Ιταλίας στο πλαίσιο της διασφάλισης της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης, προφανώς, είναι το κύριο καθήκον της. Η Ιταλική Δημοκρατία επιδιώκει να αυξήσει την επιρροή της στη Μεσόγειο μέσω της ενέργειας: η χώρα ακολουθεί σταθερά μια πολιτική ενίσχυσης του δικού της ρόλου στη διεθνή σκηνή και η περιοχή έχει παραδοσιακά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ιταλία σε αυτό το πλαίσιο.

Ταυτόχρονα, τον Ιούνιο του 2023 το ιταλικό Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενεργειακής Ασφάλειας έστειλε πρόταση στις Βρυξέλλες για την ενημέρωση του Συνολικού Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα (Piano Nazionale Integrato per l’Energia e il Clima, PNIEC). Το PNIEC, όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του υπουργείου, «είναι ένα θεμελιώδες εργαλείο που σηματοδοτεί την έναρξη σημαντικών αλλαγών στην ενεργειακή και περιβαλλοντική πολιτική της χώρας μας προς την απεξάρτηση από τον άνθρακα. Στόχος είναι η εφαρμογή μιας νέας ενεργειακής πολιτικής που διασφαλίζει την πλήρη περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική βιωσιμότητα της εθνικής επικράτειας».

Το PNIEC έχει θέσει εθνικούς στόχους έως το 2030 για την ενεργειακή απόδοση, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και τη μείωση των εκπομπών CO2, καθώς και στόχους για την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας, της ενιαίας αγοράς και έρευνας ενέργειας, καινοτομίας και ανταγωνιστικότητας, βιώσιμης κινητικότητας, ορίζοντας για κάθε τομέα τα μέτρα που θα εφαρμοστούν για να διασφαλιστεί η επίτευξή τους. Το σχέδιο προβλέπει σημαντική μείωση της κατανάλωσης φυσικού αερίου έως το 2030. Το PNIEC έχει συσταθεί για να επιτρέψει στην Ιταλία, έως το 2030, να επιτύχει σχεδόν όλους τους περιβαλλοντικούς και κλιματικούς στόχους της ΕΕ, σε ορισμένες περιπτώσεις «ξεπερνώντας» τους προηγούμενους στόχους.

Η Ιταλία, σύμφωνα με την PNIEC, δίνει μεγάλη προσοχή στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Υποτίθεται ότι η ανάπτυξη του τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, συνοδευόμενη από την αποτελεσματικότερη χρήση της ενέργειας, θα συμβάλει στη μείωση των εισαγωγών (από τη Ρωσία και άλλες χώρες), προκειμένου να αυξηθεί η ενεργειακή ανεξαρτησία της χώρας. Ωστόσο, οι επενδύσεις σε νέους τερματικούς σταθμούς LNG, επαναεριοποιητές και αγωγούς θα συνεχίσουν να αυξάνονται. Η αντίφαση μεταξύ του Σχεδίου Ματέι και του PNIEC είναι προφανές ότι δεν κερδίζει πολιτικούς πόντους για τη δεξιά κυβέρνηση στην εξουσία στη χώρα. Βραχυπρόθεσμα, παρά τις επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, το φυσικό αέριο και το LNG θα συνεχίσουν να αποτελούν σημαντικούς πόρους για την κάλυψη των εθνικών ενεργειακών αναγκών. Να σημειωθεί ότι αυτό συνοδεύεται από πρόσθετες επενδύσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί εάν διατηρούνταν οι όγκοι των προμηθειών ρωσικού φυσικού αερίου.

«Αυτά τα κόστη, με τη σειρά τους, δεν συμβάλλουν στην αύξηση των επενδύσεων στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας: στην πραγματικότητα, η άρνηση της Ιταλίας σε εμάς τις ρωσικές προμήθειες αναβάλλει την “πράσινη μετάβαση” στη χώρα».

Είναι προφανές ότι η Ιταλία σκοπεύει να γίνει βασικός ενεργειακός κόμβος για τη Μεσόγειο στο πλαίσιο της προμήθειας φυσικού αερίου στις ευρωπαϊκές χώρες και όλα τα βήματα που κάνει η χώρα στον τομέα της «νέας ενεργειακής πολιτικής» στοχεύουν πρωτίστως στην επίτευξη αυτού του πολιτικού στόχου.

Η «Πράσινη Μετάβαση» ξεθωριάζει σαφώς στο παρασκήνιο, παρά τους στόχους που έχουν δηλωθεί στην PNIEC, αφού η οικονομική συνιστώσα δεν επιτρέπει στην κυβέρνηση να της δώσει καμία προτίμηση. Συνδυάζοντας αυτά τα δύο σχεδόν αμοιβαία αποκλειόμενα κομμάτια, η Ιταλική Δημοκρατία επιδιώκει να καθιερωθεί σε δύο από τους πιο σημαντικούς ρόλους που έχει επιλέξει για την ίδια: ενεργός ανεξάρτητος παράγοντας στις διεθνείς σχέσεις και σημαντικό μέλος του πανευρωπαϊκού σπιτιού, υποστηρίζοντας με συνέπεια τις βασικές αξίες της Ε.Ε. Ο χρόνος θα δείξει πόσο επιτυχημένη μπορεί να είναι μια τέτοια πολιτική με «δύο καρέκλες», αλλά ένα σενάριο στο οποίο τα εθνικά συμφέροντα θα εξακολουθήσουν να διαδραματίζουν σημαντικότερο ρόλο φαίνεται πιο πιθανό.